Dhowr Caqabadood oo Ku Hor Gudban Guddiga Sohdimaha iyo Doorashooyinka Madax Bannaan ee Soomaaliya.

Soomaaliya waxay wajahaysaa caqabado badan oo siyaasadeed tan iyo markii ay dib u xoreysatay. Khilaafka u dhexeeya maamul goboleedyada Jubaland iyo Puntland iyo dowladda dhexe ayaa muujinaya baahida loo qabo xal waara. Qoraalkan wuxuu dib u eegis ku sameynayaa caqabadaha waaweyn ee ku hor gudban guddiga sohdimaha iyo doorashooyinka madax bannaan.

 

1. Khilaafka Jubaland iyo Dowladda Dhexe

Khilaafka ka dhashay awoodda siyaasadeed iyo maaraynta khayraadka ayaa ah mid qoto dheer oo dhex mara Jubaland iyo dowladda dhexe. Maamulka Jubaland ayaa ku eedeeyay dowladda dhexe in ay ku takri-falayso awoodaha ay leedahay, taasoo keentay in aan la helin isfaham dhab ah. Khilaafkaan wuxuu carqaladeeyaa wadashaqaynta iyo is-dhexgalka, iyadoo bulshada ay ka maqneyd kalsoonidii ay ku qabtay dowladda dhexe. Isir wadaag la’aanta siyaasadeed ayaa ka dhigan in maamul goboleedyadu ay dareemaan inay ka fog yihiin dowladda dhexe, taasoo saamayn togan ku yeelan la’da doontana hufnaanta doorashada.

 2. Khilaafka Puntland iyo Dowladda Dhexe

Puntland sidoo kale waxay la kulantaa khilaaf weyn oo dastuuriga ah oo la xiriira aqoonsiga ay ka hesho dowladda dhexe. Puntland ma aysan helin aqoonsi ku filan, taas oo keentay in khilaaf xooggan dhex mara labada dhinac. Maamulka Puntland wuxuu ka gaabinayaa maaraynta dhaqaalaha iyo ilaha shaqo, taasoo saameyn ballaaran ku yeelatay horumarka bulshada iyo dhaqaalaha. Khilaafkaasi wuxuu si gaar ah u adkeeyaa fursadaha ay Puntland u leedahay in ay si hufan u qabato doorashada, maadaama ay dhibaatooyin dhaqaale aya kheyraadka sii xumaynayaan.

 

3. Maqamka Caasimadda Soomaaliya

Maqamka caasimadda Muqdisho ayaa ah arrin muran badan keeneysa, iyadoo aan si cad loogu qeexin sharciyada iyo qodobbada maamul, Maqamka aan si rasmi ah loo dejin wuxuu keenaa khilaaf iyo is-fahan la’aan, taasoo maamul hufan ka dhigan in aysan suurto gal ahayn in la gaaro doorashooyin nabdoon. Baahida loo qabo nidaam sharci oo hufan iyo is-faham dalka waxaa muhiim ah in la qabto shirar laga wada hadlo ceelasha siyaasadeed, ciqaabina ammaan la’aanada ka abuurto.

 

4. Siyaasiyiinta Mucaaradka

Siyaasiyiinta mucaaradka ayaa muujinaya walaac ku saabsan hufnaanta guddiga doorashada, iyagoo sheegay in kalsoonida shacabka ay hoos u dhacay, Dhibaatada ka jirta guddiga doorashada ayaa u keentay in aan la helin sharciyeyn ku filan oo bulshadu ugu samayso doorashada. Mucaaradka ayaa ku baaqaya in dib loo eego qaabka doorashada iyo xisbiyada siyaasadeed si loo dhiso nidaam doorasho oo hufan, oo shacabka Soomaaliyeed xiriir toos ah la yeeshaan.

 

5. Hagaajinta Xisbiyada

Hagaajinta xisbiyada siyaasadeed ayaa lagama maarmaan u ah in la gaaro doorashooyin hufan. Si kastaba ha ahaatee, ma jiraan isfaham guud oo ku saabsan sida loo hagaajin karo xisbiyada si ay ugu tartamaan doorashooyinka, Jawabkani wuxuu muujinayaa baahida loo qabo xal waara oo dhameystiran. Haddii isfaham la’aanta ay sii socoto, waxay keeni kartaa khilaaf dheeraad ah.

 

6. Khataraha Amni ee Al-Shabaab

Kooxda Al-Shabaab ayaa ka mid ah khataraha waaweyn ee khilaafka siyaasadeed. Weerarrada tooska ah ee kooxda waxay hoos u dhigayaan kalsoonida shacabka iyo diyaar-garowga doorashada. Amniga dalka oo liita ayaa khalkhal gelinaya fursadaha doorashooyinka, waxayna keenaysaa in la adkeeyo arrimaha amniga si loo sugo nabadgelyada. Qorsheynta kormeerka amniga iyo ka hortagga khatarta Al-Shabaab ayaa ah mudnaanta koowaad.

 7. Dhaqaalaha iyo Hufnaanta Doorashada

 

Dhaqaalaha dalka ayaa si weyn u saameeya hufnaanta doorashooyinka. Maadaama Soomaaliya ay wajahday dhibaatooyin dhaqaale oo badan, taasi waxay keentay in awoodda maamuleed aysan awoodin inay diyaariso doorashooyin hufan.

Maalgelinta Doorashooyinka: Maalgelinta doorashooyinka waa mid ka mid ah caqabadaha waaweyn. Khilaafka siyaasadeed iyo dakhli hooseeya ayaa ka dhigaya in aan la heli karin lacag ku filan oo lagu maareeyo doorashooyinka, taasoo keeni karta in si xun loo maareeyo hannaanka doorashada. 

Kharashaadka Doorashada: Kharashaadka doorasho kasta waa in la fuliyaa si hufan, laakiin xaalad dhaqaale oo liidata ayaa ka dhigaysa in aan la helin kharashaad ku filan oo si sahlan ay ugu oggolaan karto dadweynaha in si xor ah ay u codeeyaan.

 8. Daah-furnaanta Doorashada

 

Daah-furnaanta waa shardi muhiim ah oo lagu xaqiijinayo doorasho hufan. Haddii aan la helin daah-furnaan ku filan, waxaa dhici karta in la xadido xaqa lagu codeynayo, waxaana ka dhalan kara musuqmaasuq iyo warar khaldan.

- Korjoogteynta: Korjoogteyaasha doorashada waa in loo oggolaadaa inay si hufan u kormeeraan hannaanka doorashada. Si kastaba ha noqotee, haddii aan la adeegsan qorsheyaal hufan ama haddii aan la helin xog ku filan, kalsoonida shacabka waxaa uga dhiman karta. 

- Warbixinta Warbaahinta: Warbaahinta ayaa door muhiim ah ka qaadata kor u qaadista daah-furnaanta doorashada, Hase yeeshee, haddii xiriirka dowladda iyo warbaahinta uusan ahayn mid fiicnayn, waxay ka dhashan kartaa warar aan sax ahayn ama la burburiyo hufnaantii doorashada.

 

9. Xiriirka Warbaahinta iyo Dowlada

Xiriirka ka dhexeeya warbaahinta iyo dowladdu waa arrin mudan in la siiyo xoogaa tixgelin ah. Warbaahinta waxay u adeegtaa sidii buundo u dhexeysa dowladda iyo shacabka. Si kastaba ha noqotee, xiriirkan hadduu xumaado, saameyn xun ayuu ku yeelan karaa doorashada.

 

- Xoriyadda Warbaahinta: Dowladdu waxay u baahan tahay inay taageerto xoriyadda warbaahinta si ay u hesho xog hufan oo ku saabsan geeddi-socodka doorashada. Haddii dowladdu ay ku koobto warbaahinta ama ay soo rogtay xeerar xadidaya xoriyadda, waxay keeni kartaa in shacabka aan la gaarin warar hufan.

-Warbixinta Kooxda Warbaahinta: Kooxaha warbaahinta madax-bannaan ayaa muhiim u ah soo bandhigista aragtiyo kala duwan iyo xaqiiqooyinka doorashada. Dowladdu waa inay qirto doorkooda iyo kaalmada ay siiyaan wada-hadalka, si shacabku u helo fursad ay ku maareeyaan fikradohooda.

 

Gabagabo

Dhaqaalaha, daah-furnaanta, iyo xiriirka warbaahinta iyo dowladda ayaa ah arrimo muhiim ah oo saameyn ku leh xaqiijinta doorashooyin hufan oo madax-bannaan.

 Si loo xaliyo caqabadahan, dowladda Soomaaliya waxay u baahan tahay inay ka shaqeyso hagaajinta maamulka dhaqaalaha, kor u qaadista daah-furnaanta doorashada, iyo xoojinta xiriirka ay la leedahay warbaahinta, Tani waxay horseedi doontaa in la helo doorashooyin kalsooni leh oo shacabka Soomaaliyeed ay ku dhaqan-geliyaan fikirkooda dimuqraadiga ah.

 

Marka la soo koobo, xalka caqabadaha ku hor gudban guddiga sohdimaha iyo doorashooyinka madax bannaan ee Soomaaliya waa in laga shaqeeyo wadajirka dhammaan dhinacyada bulshada si loo helo isfaham, tartan hufan, iyo bulsho nabad ah.

W/Q: Maxamud Cabdulle